Leiderschap in Digitale Transformatie bij Gemeenten
Na jaren van samenwerking met gemeenten in hun digitale transformatietrajecten is één constante waarheid te ontdekken: de technologie is zelden het probleem. De werkelijke uitdaging ligt in het leiderschap dat nodig is om technologie te verbinden met menselijke waarden en gemeentelijke doelstellingen.
In de boeken "Gemeente in Transitie" heeft men uitgebreid geschreven over de technische aspecten van digitalisering, AI en ethiek. Maar steeds weer komt men terug bij dezelfde fundamentele vraag: wat voor leiderschap is nodig om deze transitie succesvol te maken?
Transformationeel leiderschap als fundament
In gesprekken met wethouders, gemeentesecretarissen en burgemeesters door heel Nederland komt naar voren dat succesvolle digitale transformatie altijd gepaard gaat met transformationeel leiderschap. Leiders die niet alleen praten over digitalisering, maar het voorleven. Die niet alleen systemen veranderen, maar culturen transformeren.
Een gemeentesecretaris vertelde eens: "We dachten dat onze grootste uitdaging was om de juiste technologie te kiezen. We ontdekten dat de werkelijke uitdaging was om de juiste organisatie te worden die effectief gebruik kan maken van welke technologie dan ook."
Deze uitspraak vat kernachtig samen wat we al in onderzoek en praktijk zien: technologie implementeren is relatief eenvoudig; een organisatie voorbereiden op continue verandering is de werkelijke uitdaging.
Het wiel van verandering
In het boek beschrijven we het "Wiel van Verandering" - een model dat laat zien hoe leiderschap fungeert als ruggengraat voor digitale transformatie, met daaromheen vier elementen: mensen, processen, technologie en organisatiestructuur.
Effectief leiderschap betekent dat men al deze elementen in balans houdt. Te vaak zien we gemeenten die te veel focus leggen op technologie, terwijl ze menselijke vaardigheden, organisatiecultuur of procesontwerp verwaarlozen. Het resultaat is wat men "gedigitaliseerde bureaucratie" noemt - oude processen en structuren die simpelweg een digitaal jasje hebben gekregen.
De ethische dimensie
Met de opkomst van AI in het gemeentelijk domein komt er nog een dimensie bij: de ethische verantwoordelijkheid. In gesprekken met gemeentelijke leiders merken we dat velen worstelen met vragen over algoritmische besluitvorming, dataverzameling in de openbare ruimte, en de impact van automatisering op kwetsbare groepen.
Hier is leiderschap doorslaggevend: Het is niet voldoende om technisch te begrijpen hoe AI werkt; leiders moeten ook de maatschappelijke implicaties doorgronden en keuzes maken die publieke waarden beschermen en versterken.
Een burgemeester zei: "De democratische rechtsstaat is geen gegeven, het is iets dat we elke dag opnieuw moeten waarmaken. Digitalisering verandert de spelregels, maar niet de waarden die ten grondslag liggen aan ons werk."
Balanceren tussen meerdere waarden
Een van de grootste uitdagingen voor leiders in digitaliserende gemeenten is het vinden van balans tussen schijnbaar tegenstrijdige waarden:
- Efficiency versus menselijk contact
- Standaardisatie versus maatwerk
- Data-gestuurd werken versus privacy
- Innovatie versus betrouwbaarheid
- Centrale regie versus decentrale experimenteerruimte
Er bestaan geen simpele antwoorden op deze dilemma's. Ervaring leert dat sterke leiders niet proberen één waarde te maximaliseren, maar zoeken naar manieren om verschillende waarden met elkaar te verzoenen. Ze zien technologie niet als silver bullet, maar als gereedschap dat zorgvuldig moet worden ingezet.
Praktisch leiderschap in de digitale transitie
Wat kunnen gemeentelijke leiders concreet doen? Op basis van ervaringen met tientallen gemeenten zou men de volgende adviezen willen geven:
Ontwikkel een heldere visie die technologie verbindt met maatschappelijke doelen. Zoals ik in het boek schrijf: "Een visie is naar buiten gericht en richt zich op de wereld om de organisatie heen."
Investeer in je mensen, niet alleen in je systemen. De meest geavanceerde technologie faalt als mensen niet de vaardigheden hebben om ermee te werken of als ze de onderliggende waarden niet begrijpen.
Creëer een experimenteercultuur met rugdekking. Zoals men vaak zegt: "Zonder angst voor falen voelen mensen zich vrij om ideeën en aanpassingen voor te stellen en mogelijk uit te proberen, ook al is er een risico dat het mis gaat."
Zie ethiek niet als rem maar als kwaliteitsimpuls. De beste ethische kaders zijn geen lijsten met verboden, maar kompassen die richting geven aan innovatie.
Wees een bruggenbouwer tussen technologie en democratie. Zorg dat nieuwe technologieën de democratische controle versterken in plaats van verzwakken.
Tot slot
Digitale transformatie is geen eindbestemming maar een voortdurende reis. Wat vandaag innovatief is, is morgen achterhaald. Men benadrukt in het werk met gemeenten steeds dat de technologie zal blijven veranderen, maar dat de fundamentele waarden van goed bestuur tijdloos zijn.
Daarom is het belangrijkste advies dat men gemeentelijke leiders kan geven: focus niet alleen op wat technologie kan doen, maar vooral op wat je als gemeente wil zijn. Technologie is slechts een middel; de menselijke waarden die je ermee wil realiseren zijn het werkelijke doel.
Of zoals een wethouder het treffend samenvatte in een van de gesprekken: "Technologie verandert voortdurend, maar onze kernwaarden niet. We zijn er voor alle inwoners, we behandelen mensen rechtvaardig en met respect, we luisteren naar wat ze nodig hebben. Digitalisering zou die waarden moeten versterken, niet ondermijnen."
Dat is het soort leiderschap dat gemeenten nodig hebben in hun digitale transitie.
Reactie schrijven